Ως εποχή του λίθου (ή λίθινη εποχή) ονομάζεται η περίοδος κατά την οποία ο άνθρωπος κατασκεύαζε και χρησιμοποιούσε λίθινα εργαλεία. Η περίοδος αυτή χωρίζεται σε υποπεριόδους:
- Παλαιολιθική περίοδος (2,5εκ π.Χ. - 10.000 π.Χ.),
- Μεσολιθική περίοδος (10.000 π.Χ. - 8.000 π.Χ.)
- Νεολιθική περίοδος (8.000 π.Χ. - 3.300 π.Χ.)
Σημειώνεται, ότι το τέλος της παλαιολιθικής εποχής και η αρχή της νεολιθικής δεν αποτελεί ένα ξεκάθαρο, γεωγραφικά και χρονικά, σημείο, αλλά διαφέρει από περιοχή σε περιοχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Σε μερικές περιοχές του πλανήτη, όπως για παράδειγμα στη δυτική Ευρώπη, ο νεολιθικός τρόπος ζωής ξεκίνησε περί το 3000 π.Χ ενώ στην Ανατολή αναπτύχθηκε περί το 8000 π.Χ.
Η παλαιολιθική περίοδος υποδιαιρείται σε τρείς υπο-περιόδους ανάλογα με τη στρώση, μέσα στην οποία ανακαλύφθηκαν τα τεχνουργήματα του παλαιολιθικού ανθρώπου. Τα ευρήματα της ανώτερης στρώσης ορίζουν στην ανώτερη παλαιολιθική υπο-περίοδο. Αντίστοιχα ορίζεται η μέση και η κατώτερη παλαιολιθική υπο-περίοδος.
Ανθρώπινα τεχνουργήματα στην παλαιολιθική εποχή:
Την παλαιολιθική εποχή, οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες, έφτιαχναν εργαλεία από πέτρες, οστά και ξύλο, κατεργάζονταν το δέρμα και κατασκεύαζαν ημι-μόνιμες κατοικίες. Ο άνθρωπος Νεάντερνταλ της Ευρώπης, ήδη από το 400.000 π.Χ κατασκεύαζε διάφορα εργαλεία και έθαβε τους νεκρούς προσεκτικά και με τελετουργικό τρόπο. Ωστόσο, ανθρώπινα δημιουργήματα που μπορούν να περιγραφούν ως "τέχνη", αρχίζουν να εμφανίζονται στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο (οι παλιότερες βραχογραφίες σπηλαίων χρονολογούνται περί το 38.000 π.Χ).
Αξίνα χειρός / Πηγή εικόνας: Wikipedia
Ποιό είναι το παλιότερο δείγμα τέχνης στον κόσμο:
Το παλαιότερο δείγμα "τέχνης" στην ανθρώπινη ιστορία αποτελεί ένα ζεύγος τούβλων από κόκκινη ώχρα, που ανακαλύφθηκε στο σπήλαιο Blombos στη Νότια Αφρική. Οι πλευρές των τούβλων αυτών είναι χαραγμένες με αλληλοτεμνόμενες γραμμές. Οι αρχαιολόγοι ισχυρίζονται ότι η συγκεκριμένη διακοσμητική επέμβαση ήταν εσκεμμένη, επειδή έγινε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και στα δύο τούβλα.
Τουβλα από ώχρα με εγχάρακτη διακόσμηση. Η ώχρα χρησιμοποιούνταν ως χρωστική ουσία από τους ανθρώπους για να βάφουν τα σώματά τους, τα εργαλεία τους, τις επιφάνειες, κτλ. / σπήλαιο Blombos, Νότια Αφρική / πηγή εικόνας: Wikipedia
Κατασκευή καταφυγίων:
Ο παλαιολιθικός άνθρωπος δεν κατοικούσε αποκλειστικά στα σπήλαια, όπως λανθασμένα ισχυρίζονταν για πολλά χρόνια οι ερευνητές. Αντίθετα κατασκεύαζε καταφύγια, που αν και απλοϊκά, απαιτούσαν γνώση, τεχνική και φαντασία.
Από τα δάση, ο άνθρωπος έπαιρνε ξυλεία για να φτιάχνει καταλύματα. Στη Ρωσία και στην Ουκρανία, οι άνθρωποι κατασκεύαζαν καταλύματα από οστά Μαμούθ και τα κάλυπταν με δέρμα ή φύλλα και κλαδιά. Εντός των κατασκευών αυτών βρέθηκαν ίχνη από εστίες φωτιάς.
Ωστόσο, όλα τα τεχνητά καταφύγια του ανθρώπου αποτελούσαν εφήμερες κατασκευές χωρίς σταθερά θεμέλια στο έδαφος. Μόνο με την αρχή της νεολιθικής εποχής, ο άνθρωπος ξεκινάει να κατασκευάζει σταθερά κτίσματα, θεμελιωμένα στη γη.
Υποθετική αναπαράσταση καλύβας, κοντά στην πόλη Nice, Γαλλία/ 380.000π.χ / πηγή εικόνας: Wikipedia
Καταφύγιο κατασκευασμένο από οστά Μαμούθ/ Mezhirich, Ουκρανία/
Βραχογραφίες σε σπήλαια
Οι δημιουργίες του ανθρώπου, φαίνεται ότι αρχίζουν να εξελίσσονται από το 30.000 πΧ και μετά. Ο άνθρωπος εκτός από την κατασκευή εργαλείων και καταφυγίων αρχίζει να αναπαριστά, κυρίως μέσω της ζωγραφικής, φιγούρες ανθρώπων, ζώων αλλά και γεωμετρικά σχήματα. Σε αυτήν την περίοδο χρονολογούνται και οι περισσότερες βραχογραφίες που εντοπίστηκαν σε σπήλαια της βόρειας Ισπανίας και της νότιας και κεντρικής Γαλλίας.
Σημειώνεται, ότι η ύπαρξη των βραχογραφιών ήταν παντελώς άγνωστη μέχρι το 1897, όπου ένα μικρό κορίτσι ανακάλυψε τυχαία μερικές βραχογραφίες στο σπήλαιο Αλταμίρα, στην Ισπανία. Ο πατέρας του κοριτσιού ενημέρωσε τις αρχές και δημοσίευσε τα ευρήματα αλλά δεν έγινε πιστευτός από τους επιστήμονες, που θεώρησαν το γεγονός απάτη. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια ανακαλύφθηκαν και άλλα σπήλαια με παρόμοιες βραχογραφίες, αποδεικνύοντας την αυθεντικότητα των βραχογραφιών.
Ζωγραφισμένος Βίσονας στην Αλταμιρα, Ισπανία
Ποιά εξήγηση δίνουν οι ερευνητές για τον σκοπό της δημιουργίας βραχογραφιών:
Ο σκοπός για τον οποίο ο παλαιολιθικός άνθρωπος ζωγράφιζε πάνω στους βράχους μεγάλες φιγούρες ζώων, δεν είναι γνωστός. Κάποιοι ερευνητές διατυπώνουν την άποψη ότι η συγκεκριμένη ζωγραφική ασκούσε κάποιου είδους μαγείας πάνω στα ζώα. Για παράδειγμα η αναπαράσταση ενός νεκρού βίσωνα στους βράχους πιθανόν να βοηθούσε τους ανθρώπους στο κυνήγι. Η άποψη αυτή, αμφισβητείται καθώς τα ζώα των βραχογραφιών δε ζωγραφίζονται απαραίτητα πληγωμένα ή νεκρά. Σε μερικές βραχογραφίες τα ζώα τρώνε, αναπαύονται, τρέχουν. Άλλωστε, πολλά είδη ζώων που αποτυπώθηκαν στις βραχογραφίες δεν αποτελούσαν απαραίτητα τροφή για τον άνθρωπο.
Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα σπήλαια ήταν χώροι λατρείας και προσευχής. Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι οι βραχογραφίες γίνονταν για να διδάσκονται οι νεότεροι τα μυστικά του κυνηγιού. Νεότερες έρευνες πάνω σε σύγχρονες βραχογραφίες των Βουσμάνων της Αφρικής, συσχετίζουν τις παλαιολιθικές βραχογραφίες με σαμανιστικές τελετουργίες.
Ανεξάρτητα από την ερμηνεία και τον λόγο δημιουργίας των έργων αυτών, η σημασία και η δύναμη που ασκούσαν πάνω στον άνθρωπο φαίνεται ότι ήταν πολύ μεγάλη καθώς οι επισκέψεις στους χώρους των σπηλαίων συνεχίζονται για χιλιάδες χρόνια. Σε διάφορα σπήλαια βρέθηκαν αποτυπώματα ποδιών, ακόμα και ίχνη πρωτόγονων μουσικών οργάνων.
Παραδείγματα σπηλαίων με βραχογραφίες
Το παλιότερο δείγμα βραχογραφιών βρέθηκε στο Chauvet στην Νοτιοανατολική Γαλλία (ανακαλύφθηκε το 1994). Εντός του σπηλαίου, ανακαλύφθηκαν εκατοντάδες βραχογραφίες με ζώα που βόσκουν, τρέχουν, ξεκουράζονται, όπως άγρια άλογα, βίσωνες, μαμούθ, αρκούδες, πάνθηρες, κουκουβάγιες, ελάφια, βουβάλια, ρινόκερους και αγριοκάτσικα. Επίσης εμφανίζονται περιστασιακά ανθρώπινες φιγούρες αλλά και αποτυπώματα χεριών, και γεωμετρικά σχέδια όπως κάναβοι, κύκλοι, βούλες. Με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης οι τοιχογραφίες χρονολογήθηκαν περίπου 32,410 (+ / 720) χρόνια πριν.
Αντίγραφο ζωγραφικού έργου από το σπήλαιο Chauvet, Γαλλία/ πηγή: Wikipedia.org
Το σπήλαιο Lascaux, ανακαλύφθηκε το 1940 στη Ν. Γαλλία και τα ζωγραφικά έργα χρονολογούνται περίπου το 15000 π.Χ. Μετά την ανακάλυψη του σπηλαίου, δηλαδή μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, ο χώρος του σπηλαίου μετατράπηκε σε δημοφιλές τουριστικό προορισμό. Η κοσμοσυρροή δημιούργησε συνθήκες ζέστης και υγρασίας και έτσι, το 1963 οι επιστήμονες αναγκάστηκαν να κλείσουν το σπήλαιο για να μπορέσουν να καταπολεμήσουν έναν επιθετικό μύκητα. Τελικά, αποφασίστηκε το σπήλαιο να παραμείνει κλειστό για το κοινό και να κατασκευαστεί ένα αντίγραφο του σπηλαίου σε παρακείμενη τοποθεσία.
Στο σπήλαιο Lascaux βρέθηκαν βραχογραφίες ακόμα και σε μικρά και δυσπρόσιτα δωμάτια του σπηλαίου. Τα ζώα αναπαρίστανται είτε μεμονωμένα, είτε σε ομάδες, το ένα πίσω από το άλλο, ή το ένα ζώο να κοιτά το άλλο. Τα κέρατα και τα μάτια τους πολλές φορές ζωγραφίζονται σε πρόσοψη ενώ το σώμα σε πλάγια όψη.
Μία βραχογραφία του σπηλαίου, ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες καθώς φαίνεται να διηγείται μια ιστορία. Μία αντρική φιγούρα, που θα μπορούσε να είναι ένας κυνηγός, έχει κεφάλι πουλιού (ή φοράει μάσκα στο σχήμα πουλιού) και είναι ξαπλωμένη στο έδαφος. Ένας μεγάλος βίσωνας σκύβει πάνω από τη φιγούρα. Τα πλευρά του ζώου φαίνεται να τα διαπερνάει ένα δόρυ. Στα αριστερά ένας μαλλιαρός ρινόκερος απομακρύνεται από την σκηνή.
Bραχογραφία που παρουσιάζει έναν άνθρωπο με κεφάλι πουλιού/ Lascaux, Γαλλία/ πηγή εικόνας: Wikipedia
Πώς έβλεπε ο ζωγράφος μέσα στο σκοτεινό σπήλαιο;
Ο παλαιολιθικός άνθρωπος κατασκεύασε λιχνάρια, στα οποία έκαιγε λίπος ζώου.
Με ποιές τεχνικές ζωγράφιζε ο παλαιολιθικός άνθρωπος;
Πολλές βραχογραφίες βρίσκονται σε δυσπρόσιτα και ψηλά σημεία των σπηλαίων, γεγονός που σημαίνει ότι κατασκευάζονταν σκαλωσιές μέσα στα σπήλαια. Όσον αφορά στα πινέλα αυτά τα κατασκεύαζε από τρίχες ζώων. Ωστόσο, εκτός από πινέλο ο ζωγράφος φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε και μια άλλη τεχνική. Ρουφούσε, με το στόμα του ρευστό χρώμα και το φυσούσε πάνω στο βράχο (ακριβώς όπως τα σημερινά σπρέυ). Με το ένα ή και με τα δυό του χέρια δημιουργούσε μια μάσκα που εμπόδιζε το χρώμα να βάψει το βράχο. Έτσι για παράδειγμα αν ήθελε να ζωγραφίσει τη ράχη ενός βίσωνα, έβαζε το αριστερό του χέρι του, κάθετα στο βράχο με την παλάμη να δείχνει προς τα κάτω και φυσούσε το ρευστό χρώμα προς το βράχο. Αν ήθελε να ζωγραφίσει μια μαύρη γραμμή, έβαζε και τα δυό του χέρια το ένα δίπλα στο άλλο και φυσούσε στη "ρωγμή" ανάμεσα στα δύο του χέρια.
Γλυπτική
Μπορεί η παλαιολιθική εποχή να χαρακτηρίζεται από τις υπερμεγέθεις βραχογραφίες ωστόσο, βρέθηκαν και δείγματα περίοπτης, μικρογλυπτικής σκαλισμένα σε χαυλιόδοντες, οστά, ξύλα και πέτρα ή και από πηλό. Ένα περίεργο έργο είναι το λιοντάρι-άνθρωπος που βρέθηκε στην περιοχή Hohlenstein-Stadel της Γερμανίας. Το γλυπτό αυτό είναι σκαλισμένο σε χαυλιόδοντα από μαμούθ και έχει υψος περίπου 30 εκ. Αναπαριστά έναν άνθρωπο με κεφάλι λιονταριού. Πρόκειται άραγε για άνθρωπο που φορά μάσκα ή για έναν άνθρωπο που πήρε τη μορφή ζώου.
Από την ανώτερη παλαιολιθική περίοδο βρέθηκαν αρκετά θηλυκά αγαλματίδια όπως η γυναίκα του Willendorf. Είναι σκαλισμένη σε ασβεστόλιθο και αρχικά βαμμένη με κόκκινη ώχρα. Οι φιγούρες αυτές έχουν υπερτονισμένα στήθη, γοφούς και κοιλιά, στοιχεία που οδήγησαν πολλούς ερευνητές να συσχετίσουν τα αγαλματίδια αυτά με τη γονιμότητα.
Η Αφροδίτη του Willendorf / Αυστρία, 24000 π., ύψος 11 εκ/ πηγή εικόνας: Wikipedia. org
Ένα άλλο ενδιαφέρον αγαλματίδιο αποτελεί η γυναίκα από το Brassempouy (Γαλλία, πιθανόν το 30000 π.Χ). Πρόκειται για ένα γυναικείο κεφάλι σκαλισμένο σε ελαφαντόδοντο.
Η Αφροδίτη του Brassempouy, Γαλλία, πιθανόν το 30000 π.Χ/ πηγή εικόνας: Wikipedia. org
Βιβλιογραφία
- Gombrich, Ernst Hans, 1998. Το χρονικό της τέχνης. 1st ed. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Marilyn Stokstad, 2010. Art History, Combined Volume (4th Edition). 4 Edition. Pearson.
